Werken met systemen: zo beïnvloed je de onderstroom

Systemisch werken is een manier van kijken naar teams, organisaties en relaties waarin je niet enkel focust op individuen, maar op het hele geheel: de context, de relaties tussen mensen, de geschiedenis van het systeem en de regels die – vaak impliciet – bepalen hoe mensen zich gedragen. Het vertrekpunt van systemisch werken is dat gedrag een logisch antwoord is op wat er in het systeem speelt.

Stel je een team voor dat moeite heeft met samenwerken. Traditioneel richten we ons op de individuele vaardigheden of persoonlijkheden van de teamleden. In de systeemtheorie kijken we breder naar:

• De geschiedenis van het systeem: Is er een voormalige collega of leider wiens vertrek nog steeds een leegte creëert?
• De plek: Heeft iedereen de juiste 'plek' in het systeem (rol en verantwoordelijkheid)?
• De balans: Is er evenwicht tussen geven en nemen?
• De ordening: Zijn de hiërarchieën en structuren helder en worden ze gerespecteerd?

Deze onzichtbare dynamieken, of 'systemische wetten', bepalen voor een groot deel het succes en het welzijn binnen een systeem. Wanneer deze wetten van de systeemtheorie geschonden worden (bijvoorbeeld door iemand die onterecht wordt uitgesloten of door een gebrek aan erkenning voor wat was), ontstaan er verstoringen zoals conflicten, verloop, burn-out of stroeve processen.

In organisaties en teams speelt zich veel af onder de oppervlakte. Wat we zien – gedrag, structuren, afspraken – noemen we de bovenstroom. Maar daaronder beweegt een diepere laag: de onderstroom. Deze onderstroom bevat onzichtbare dynamieken, overtuigingen en oude patronen die het systeem in stand houden of juist blokkeren. Werken met systemen betekent dat je beide lagen leert herkennen en met beiden leert werken.  Systeemdenken maakt dit onderscheid inzichtelijk en bruikbaar.

Veel professionals ervaren systeemdenken als iets complex of vaags. Toch is deze kennis vaak veel natuurlijker dan je denkt. Je herkent intuïtief dat er ‘meer speelt’ dan wat er zichtbaar is. Werken met systemen betekent het onzichtbare wél zien en er zorgvuldig mee leren werken.  Het begrippenkader, het jargon en de filosofie van systemisch werken lijkt soms wat 'stijf', maar de kennis is eigenlijk veel natuurlijker dan je zou denken.  En dus ook gemakkelijker.  Je zult veel herkennen, alsof je je het weer herinnert.  Systeemdenken brengt naar boven wat je vaak allang voelt.

Een systeem (een team bvb of een organisatie of gezin) laat via signalen zien hoe het functioneert. Symptomen zoals vastgelopen communicatie, terugkerende conflicten of een gevoel van uitputting, zijn niet zomaar problemen. Ze zijn uitingen van iets dat op een dieper niveau 'knaagt'.

Dit 'knagen' ontstaat vaak door een verstoring van de drie fundamentele systemische wetten (of principes) die in elk systeem gelden:

1. Iedereen hoort erbij (Inclusie)

In organisaties wil iedereen voelen: ik mag hier zijn, ik doe ertoe. Dat geldt ook voor wie ooit deel uitmaakte van het systeem: oud-collega’s, vroegere leiders, mislukte projecten, belangrijke successen. Wordt iemand of iets daarvan genegeerd of weggeduwd, dan ontstaat er onrust in het systeem. Je ziet dan medewerkers die zich terugtrekken of vreemd gedrag vertonen alsof ze iets proberen recht te zetten wat niet klopt.

2. De juiste plek en rol (Ordening / Hiërarchie)

Elk team heeft een duidelijke ordening nodig: wie leidt, wie volgt, wie beslist, wie ondersteunt? En ook de geschiedenis speelt mee: wat er eerder was, komt vóór wat nieuw is. Als die orde niet klopt - bijvoorbeeld een leider die geen leiding neemt of een team dat oud zeer moet dragen - ontstaan chaos, onderhuidse spanningen en machtsstrijd. Mensen gaan zich anders gedragen dan hun rol eigenlijk vraagt.

3. Evenwicht in geven en ontvangen (Uitwisseling)

Samenwerken lukt wanneer inzet, waardering en resultaat min of meer in evenwicht zijn. Als iemand te veel geeft zonder terug te krijgen, raakt die uitgeput. En wie vooral ontvangt, kan zich schuldig voelen, afhaken of juist dwingender worden. Het systeem zoekt altijd naar balans — en laat dat merken wanneer die ontbreekt door frustratie, verwijten of stille opzegging.

Een systeem dat wil kloppen

Als één van deze principes in de knel komt, herken je dat aan gedoe in de bovenstroom: conflicten, weerstand, verloop, ineffectieve verandering. Dan helpt geen nieuw proces, KPI of tool — eerst de onderstroom herstellen, dán pas bouwen.

Vergelijk het met schilderen op nat hout: hoe goed je ook schuurt en verft, de verf laat toch los als het binnenin niet klopt. Oplossingen op het niveau van de bovenstroom werken vaak niet of slechts tijdelijk. Wil je duurzame verandering, dan moet je aan de slag met de laag eronder, de onderstroom van het systeem.  Dat is exact waar de systeemtheorie zich op richt.

Een toegankelijke manier om met systemen te werken, is door het stellen van systemische vragen. Dit zijn vragen die niet alleen de feiten of doelen bevragen, maar doorsteken naar wat er écht speelt in het systeem.

Denk aan vragen zoals:

• Voor welk probleem is deze situatie (onbewust) de best mogelijke oplossing?  Deze vraag verlegt de focus van schuld naar functie.
• Wat wordt er hier (onbewust) niet gezien?  Polst naar 'het recht om erbij te horen', de eerste systemische wet (inclusie).
• Waar moet toestemming voor het nieuwe vandaan komen?  Polst naar 'de juiste plek en rol, de tweede systemische wet (ordening en hiërarchie).
• Wie of wat krijgt geen plek in gesprekken, beslissingen of erkenning? 
• Is de hiërarchie helder of wordt leiderschap genegeerd?
• Wat wordt er niet gezegd maar wel gevoeld?
• Waar zie je herhalende patronen zonder duidelijke reden?

Door zulke vragen te stellen, activeer je beweging en krijg je zicht op de onderstroom. Het systeem reageert. Wat vastzat, komt los. En dat is precies het doel van het systeemdenken: je faciliteert verandering die niet geforceerd is, maar van binnenuit ontstaat.

Systemisch werken brengt rust, duidelijkheid en eerlijkheid in organisaties. Niet door méér te doen, maar door precies het juiste te raken. Het is een lens die professionals helpt om sneller te begrijpen waarom interventies soms niet renderen – en wat er wél nodig is.

We leven in een tijd waarin systemen steeds complexer worden. Informatie, energie en mensen zijn constant met elkaar verbonden, op manieren die we vaak niet meer volledig kunnen overzien. Toch kun je leren voelen en herkennen wanneer een systeem niet meer stroomt.

Iedereen beschikt over een natuurlijke antenne voor wat klopt en wat niet. In systemisch werken leer je die intuïtie serieus te nemen en te combineren met systeemdenken. Dat maakt je effectiever in je werk als coach, trainer, leidinggevende, begeleider of consultant.  

Systemisch werken is geen trucje. Het is een manier van kijken, denken en interveniëren die je helpt om door symptomen heen te prikken. Door je aandacht te verleggen van de zichtbare bovenlaag naar de onderliggende dynamiek, werk je met meer precisie.

Je bereikt meer met minder inspanning wanneer je het systeem meeneemt in je aanpak als trainer, coach, HR of leidinggevende.  De systeemtheorie helpt die complexiteit te begrijpen.

De kracht van systemisch werken zit in de beweging die ontstaat zodra verborgen dynamieken zichtbaar worden. Dan kan je niet alleen begrijpen wat er speelt, maar ook echt iets veranderen.

In coaching

De focus verschuift van het individu naar de context waar dat individu deel van uitmaakt. Als coach help je iemand zijn plek in het systeem terug te vinden, patronen te herkennen en opnieuw gezonde beweging te creëren.

In organisaties

Met organisatieopstellingen breng je het systeem letterlijk in beeld. In organisatiecoaching werk je met de dynamieken die naar boven komen en begeleid je richting gezonde beweging. Zo worden onderliggende spanningen voelbaar en zie je snel waar de echte blokkade zit en waar de hefboom voor duurzame verandering ligt.

Met Deep Democracy

In Deep Democracy krijgt het systemisch principe van inclusie een heel praktische vorm. Er wordt een veelheid aan Deep Democracy werkvormen ingezet die alle stemmen in een groep, dus ook de minderheid, meenemen.  Denk bijvoorbeeld aan werkvormen om spanningen te benoemen, polariteiten zichtbaar te maken of vastgelopen gesprekken weer in beweging te brengen.  Wat erkend wordt, kan mee bewegen. Wat onderdrukt wordt, blijft tegenwerken.

Systemisch leiderschap: leiden mét het systeem

Systemisch leiderschap vertrekt niet vanuit controle, maar vanuit verbinding met het geheel. Een systemische leider kijkt niet enkel naar prestaties, maar voelt ook wat er in de onderstroom leeft: waar spanning zit, wie geen plek heeft, welke thema’s terugkeren. Door helderheid te brengen in rollen, grenzen en erkenning, zorgt zo’n leider voor rust en richting. Leiderschap wordt dan niet iets wat je doet, maar iets wat je in het systeem laat ontstaan.  Leiders die bewust kiezen voor systeemdenken zien sneller wat er nodig is voor duurzame verandering.

Systemisch werken brengt organisaties van symptomen bestrijden naar oorzaken aanpakken. Het is een andere manier van kijken en handelen, waardoor verandering duurzamer wordt.  Dit is de systeemtheorie in actie!

Wil je het systemisch werken in de vingers krijgen en zelf beweging brengen in vastgelopen situaties?

• De absolute basis: Start met De fundamenten van systemisch werken. Een praktische basisopleiding waarin je beweging leert creëren in situaties die vastzitten.
• Systemisch Coachen: Ontdek en ontwikkel je systemisch meesterschap als coach met de Opleiding Systemisch Coachen.
• Voor professionals die organisatieopstellingen, systemische werkvormen en formats willen leren: Opleiding tot Organisatieopsteller.
• Opleidingen tot Organisatiecoach:
  • Vakopleiding tot extern organisatiecoach: Bijdragen tot organisatievernieuwing en -ontwikkeling.
  • Vakopleiding tot intern organisatiecoach: Bijdragen aan organisatieontwikkeling en -vernieuwing van binnenuit.
• Voor de gespecialiseerde systemische coach en HR professional: Verdiep je in de impact van trauma op de werkvloer met de Masterclass Trauma in organisaties.